Δια ευδαιμονικής Άρτουρ Σόπενχαουερ

Της Κοραλίας Τιμοθέου*

Νομιμοποιείται άραγε ο δάσκαλος του πεσιμισμού να μας δώσει μαθήματα ευτυχίας; Κατ´ ακρίβεια, ναι! Αν κατάφερε να βρει ο ίδιος μια οδό ευτυχίας μέσα από την απαισιοδοξία και τον κυνισμό του, τότε σίγουρα έχουμε να ωφεληθούμε κι εμείς απ´ αυτήν. Μετά το θάνατο του σύγχρονου Γερμανού φιλόσοφου, βρέθηκε στο αρχείο του ένα ανέκδοτο χειρόγραφο: η «ευδαιμονική». Για πολλά χρόνια πέρασε απαρατήρητο καθώς δεν ταίριαζε με το υπόλοιπό έργο του. Το 2013, ο Franco Volpi έβαλε σε τάξη τα κομμάτια του παζλ και κατάφερε να το εκδώσει. Η «ευδαιμονική» θεωρείται πλέον το σύγγραμμα που ο Schopenhauer συνέθεσε για να βοηθήσει κυρίως τον εαυτό του στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής.

«Είμαστε όλοι γεννημένοι στην Αρκαδία*, ή αλλιώς ερχόμαστε στη ζωή γεμάτοι απαιτήσεις για ευτυχία και ευδαιμονία, και έχουμε την παράλογη ελπίδα να τις πραγματοποιήσουμε… Από το σημείο αυτό και έπειτα, η ζωή δεν είναι παρά ένα κυνήγι προκειμένου να πετύχουμε την ευτυχία… Αυτό κατά κανόνα οδηγεί στη δυστυχία».

Όλοι επιθυμούμε την ευτυχία και ίσως είναι πράγματι ο προορισμός του ανθρώπου. Από τη στιγμή όμως που αυτή δεν ορίζεται ως ένα κάπου, ένα κάποτε και ένα κάπως, από τη στιγμή που δεν μετριέται και που δεν κρατάει για πολύ, η επιδίωξη της δεν  μπορεί να είναι αυτοσκοπός. Δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός γιατί δεν έχει σταθερή μορφή - άρα ο άνθρωπος που ξεκινά να την βρει δεν ξέρει καν με τι μοιάζει. Καταλήγει σε κυνήγι μαγισσών. Αντίθετα, η ευτυχία μπορεί να προκύψει έμμεσα, ως αποτέλεσμα ενός τρόπου ζωής όσο το δυνατό εγγύτερου στον χαρακτήρα, τις ψυχικές κλίσεις και τις σωματικές ικανότητες του καθενός.

«Παρόλο που είμαστε πάντα οι ίδιοι, δεν είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε ανά πάσα στιγμή τον εαυτό μας. Το αντίθετο μάλιστα, απαρνούμαστε συχνά τον εαυτό μας έως ότου τον γνωρίσουμε σε ικανοποιητικό βαθμό».

Ο Schopenhauer εξηγεί πως το μυαλό μας συνεχώς μας παρουσιάζει, ως επιλογές, ολόκληρο το φάσμα των ανθρώπινων ικανοτήτων. Αυτό καθιστά δυσκολότερο τον εντοπισμό, ανάμεσα σε όλες τις άλλες, εκείνης της μοναδικής ζωής που η ατομικότητα του καθενός του υπαγορεύει να θέλει και να μπορεί. Το μυαλό, δηλαδή, με τις απεριόριστες επιλογές που μας δίνει, κάνει για τον καθένα μας δυσχερέστερη τη μετάβαση από το γενικό στο ειδικό. Και δεν είναι μονάχα θέμα δυνατοτήτων αλλά πρωτίστως προτιμήσεων. Ακόμα κι αν κάποτε συνειδητοποιούμε ποια επιτεύγματα είναι εφικτά με  τις σωματικές ή πνευματικές μας δυνατότητες και  ταλέντα, είμαστε συνήθως βαθιά νυχτωμένοι σε αυτά που  η ψυχή θέλει και που άρα αξίζει να τα επιδιώξουμε. Αν και το συμπέρασμα αυτό είναι απαισιόδοξο είναι ταυτόχρονα παρήγορο γιατί αιτιολογεί τη συχνή αλλαγή στόχων και προτεραιοτήτων καθώς προχωρούμε στη ζωή και σιγά σιγά γνωρίζουμε  καλύτερα τον εαυτό μας.

Κατά τον Schopenhauer, η πραγματικότητα βρίσκεται μόνο στο παρόν και ολόκληρη η ζωή δεν είναι παρά «ένα αδιαίρετο παρόν ανάμεσα σε δύο απέραντες χρονικές περιόδους». Στο παρόν, τα βασικότερα εφόδια του ανθρώπου είναι η υγεία και η ευθυμία. Είναι και οι δύο αναντικατάστατες. Επομένως ο άνθρωπος ο οποίος στην πλειοψηφία των στιγμών του παρόντος του είναι υγιής και εύθυμος, μπορεί να λέγεται ευτυχής.

Συνεχίζοντας τον συλλογισμό του, ο Γερμανός φιλόσοφος υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος ο οποίος χαλιναγωγεί τη βούληση και τη φαντασία του έχει περισσότερες πιθανότητες να ευτυχήσει. Ο περιορισμός της βούλησης εδώ δεν εκλαμβάνεται ως καταπίεση αυτών που η ψυχή πραγματικά θέλει αλλά ως περιορισμός των όσων αναρίθμητων και αχρείαστων επιλογών το μυαλό ξεδιπλώνει μπροστά μας, αποπροσανατολίζοντάς μας. Κάνοντας μας να πιστεύουμε ότι τις επιθυμούμε. Η στάση αυτή είναι αποτέλεσμα εκπαίδευσης στο τι είναι υποκειμενικά, για εμάς, σημαντικό και τι όχι.

Η φαντασία έχει την ικανότητα να μεγεθύνει τις χαρές αλλά και τις λύπες, τον πόνο και την απόλαυση. Και ενώ ένα ευχάριστο σενάριο που μπορεί να πλάθουμε με το μυαλό μας εύκολα εξανεμίζεται μόλις προσγειωθούμε στην πραγματικότητα, ένα φανταστικό. Οδυνηρό σενάριο μας αφήνει σε μια έγνοια, ένα άγχος και μια αυτο-επιβεβλημένη δυστυχία διαρκείας.

Τέλος, τα αντικειμενικά εξωτερικά συμβάντα της ζωής είναι σχεδόν επουσιώδη μπροστά στην υποκειμενική ερμηνεία που ο καθένας μας τους δίδει. Για τον λόγο αυτό, αντί να φθονούμε τον διπλανό μας για το εύρος και την ποιότητα των εμπειριών του, καλύτερα να τον ζηλεύουμε για την ευαισθησία με την οποία τις βιώνει. Με αυτό τον τρόπο έχουμε περισσότερες πιθανότητες να του «μοιάσουμε».

* www.koraliatimotheou.com, Εγκαρτέρηση, Φρειδερίκος Σίλλερ